Rapa Nui – Konferencja Naukowa
Dnia 26 kwietnia 2010 r. w gmachu Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie odbyła się konferencja naukowa zorganizowana przez Wydział II Historyczno-Filozoficzny i Wydział IV Przyrodniczy PAU, na której mieli przyjemność znaleźć się przedstawiciele Towarzystwa Naukowego A.NZ.O.
Otwarcia konferencji dokonał prof. dr hab. Janusz K. Kozłowski, który przybliżył historię badań nad Wyspą Wielkanocną. Zwrócił on uwagę, że dwie kwestie, która zawsze fascynowały badaczy wyspy, to kierunki migracji i rola Wyspy Wielkanocnej w zasiedleniu Nowego Świata oraz przeobrażenia ekologiczne, którym ulegał ten obszar. Problemy te w znaczący sposób przenikają się w dziejach tego małego skrawka lądu. Ostatnie badanie radiologiczne pozwoliły między innymi zaproponować nową, węższą periodyzację dziejów wyspy, w stosunku do ustaleń zaproponowanych przez Thora Heyerdahla.
Zaprezentowane referaty w obrazowy i fachowy sposób przedstawiały kolejne aspekty zarówno polskich badań na Wyspie Wielkanocnej, jak i samych dziejów wyspy i kultury rdzennych mieszkańców.
Mgr. inż. Andrzej Ciszewski wygłosił referat pt. Cele polskiej eksploracji speleologicznej na Wyspie Wielkanocnej. Ilość stanowisk powierzchniowych, głównie badanych do tej pory, na przestrzeni zaledwie 160 km², ocenia się na 24-25 tys., co jest rekordem na skalę światową. Stanowiska podziemne z kolei, do tej pory były badane w ograniczonym zakresie (interesował się nimi T. Heyerdahl, zaś w latach 80. miały miejsce badania misji hiszpańskiej). Historia polskich badań zaczęła się w 1999 r., kiedy Andrzej Ciszewski wraz ze Zdzisławem Janem Rynem podjęli się realizacji długofalowego planu badania i inwentaryzacji jaskiń Wyspy Wielkanocnej. Jego efektem było kilka wypraw i opracowanie kompletnej dokumentacji kartograficznej, antropologicznej i archeologicznej dla ponad 300 jaskiń i zachowanych w nich śladów działalności ludzkiej, a także wydanie pionierskiej na skalę światową publikacji na ten temat. Badania dowiodły, że faktyczne bogactwo świata jaskiń jest znacznie większe, niż sugerowała to dotychczasowa literatura. Polscy badacze z pomocą paralotniarzy opracowali też dokumentację fotograficzną wyspy z małej wysokości, co ułatwiło badania nad drogami transportowania gigantycznych posągów. Dokonania Polaków są rzeczywiście znaczące, jakkolwiek konieczne jest zebranie funduszy na przynajmniej 1-2 dalsze wyprawy w celu opracowania terenów wokół wulkanu Terevaka, najmniej uczęszczanego i najsłabiej poznanego obszaru wyspy.
Następnie odbyła się projekcja filmu zrealizowanego przez ekipę National Geographic, towarzyszącą polskiej wyprawie na Rapa Nui, pt. „Beneath Easter Island. „Rapa Nui bez tajemnic”.
Przytoczono w nim wyniki najnowszych badań DNA, ostatecznie potwierdzających, że pierwsi mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej byli Polinezyjczykami, którzy pojawili się tutaj w okresie między 500-1000 r.n.e. Poprzez dokumentację codziennej pracy polskich badaczy, film ukazywał jednocześnie sugestywną wizję historii wyspy, zgodnie z którą po okresie pełnym harmonii i współpracy we wzajemnych stosunkach, w pewnym momencie nastąpił poważny kryzys społeczny, wymuszony rywalizacją o ograniczone zasoby naturalne. W pewnym momencie dziejów przynajmniej część populacji zmuszona została do życia pod ziemią – ukrywania się w jaskiniach. Stąd w jaskiniach pojawiają się takie znaleziska, jak obudowane i zamaskowane wejścia, broń, ogniska, paleniska, kości. Wspomniano o destrukcyjnej roli gospodarki żarowej, niekontrolowanym rozroście populacji szczurów i zubożeniu zasobów morskich. Z pewnością miały miejsce przypadki kanibalizmu. Wreszcie wypracowano formę stanowienia władzy, przez rywalizację o tytuł Człowieka-Ptaka, która pozwoliła zakończyć bratobójczą walkę. Kolejne katastrofy w dziejach wyspy były już związane z przybyszami z zewnątrz, czyli z białymi ludźmi. Na uwagę zasługuje fakt, że polscy badacze podjęli też próby eksploracji podwodnej, ponieważ, jak się okazuje, pod wodą znajdują się identyczne korytarze i jaskinie pochodzenia wulkanicznego. Badania te pokazały, że, w przeciwieństwie do bogatych raf Polinezji , podwodna flora i fauna Wyspy Wielkanocnej jest wyjątkowo uboga i nie była w stanie wyżywić populacji wyspy, która zapewne również nadmiernie ją eksploatowała w fazie swojego największego rozwoju (ocenianą na nie więcej niż 20 tys.). W sąsiedztwie wyspy znajduje się dosłownie jedna, słabo rozwinięta rafa. Pojedyncze rybki pływające wokół zastygłej pod wodą lawy obrazują tragizm sytuacji dawnych mieszkańców, którzy, wyrębując ostanie drzewo na wyspie, nie mogli już budować łodzi i wyprawiać się na dalekomorskie połowy tłustych tuńczyków i delfinów.
Drugi referat wygłosił prof. dr hab. Andrzej Paulo (Akademia Górniczo-Hutnicza). Dotyczył on: „wulkanów i tuneli lawowych na Wyspie Wielkanocnej”.
Pan profesor omówił historię geologiczną wyspy, która powstała 5 mln lat temu, ale aż do 3 mln lat temu znajdowała się pod wodą. Zanim człowiek ją zasiedlił, była już wystygłym i uformowanym lądem, na którym po dawnej aktywności wulkanicznej pozostały ślady w postaci wygasłych wulkanów, stożków pasożytniczych, ryftów, klifów, skał bazaltowych i obsydianów, gleb pochodzenia wulkanicznego, a także w postaci jaskiń i korytarzy uformowanych przez gorącą lawę. Ze skał pochodzenia wulkanicznego i tufów ludzie budowali między innymi moai. Obok tych pozostałości istotnym obiektem badań jest krater Ranokau. Znajdujące się w nim jezioro o średnicy 1,5 km kryje osady pozwalające na precyzyjne datowanie zmian w szacie roślinnej wyspy, w tym wyginięcie ostatnich drzew.
Referat dra Marka Sobczyka (Uniwersytet Warszawski) traktował o
„Archeologii w jaskiniach Wyspy Wielkanocnej”. Przytoczono kilka określeń opisujących wyspę, a mianowicie:n”pępek Świata”, „Koniec Jasności Nieba” i „Mleko”, które prawdopodobnie dotyczyły poszczególnych części wyspy, a nie jej całości. Badania archeologiczne na wyspie rozpoczęły się już w XIX w. Naukowców najbardziej interesowały wielkie posągi moai, pochodzenie mieszkańców tego odizolowanego od świata obszaru oraz pismo rongo-rongo. Jaskiniami zajmował się między innymi Thor Heyerdahl. Co ciekawe, w latach 50. jaskinie prezentowały niesamowite bogactwo artefaktów. Obecne badania wykazują pojedyncze egzemplarze, co świadczy o intensywnym rabunku dzieł. Jasienie służyły mieszkańcom jako obiekty ceremonialne, miejsca schronienia incydentalnego, siedziby mieszkalne, zbiorniki wody, „ogrody jaskiniowe”, czyli mająca dogodne do upraw, oraz jako grobowce. W obiektach tych zachowała się sztuka naskalna (przedstawienia bóstwa Make-Make i Człowieka-Ptaka), ruchome zabytki (igły kościane, misy kamienne, dłuta bazaltowe, drapacze obsydianowe, szczątki kostne; za czasów Heyerdahla były też liczne rzeźby) i obiekty archeologiczne (obudowane wejścia, , murki ogradzające podziemne uprawy, rampy, murki oddzielające części jaskini, platformy, legowiska, paleniska).
Następnie prof. dr hab. Zdzisław Jan Ryn (Collegium Medicum UJ) w przejmujący sposób opowiadał o swojej fascynacji wyspą i swoich relacjach z tubylcami. Profesor jako badacz zajmował się medycyną naturalną i jest już w rękopisie jego książka na ten temat. Jednak jego kontakty w Wyspą Wielkanocną zaczęły się od służby dyplomatycznej, kiedy odwiedzał ją jako Ambasador Polski w Chile w latach 90. Z opowieści opatrzonych tytułem: „Czy kultura Rapanui przetrwa?”; wyłaniał się sugestywny obraz społeczeństwa, które potrzebuje odnowić swoją tożsamość kulturową, bo tylko w ten sposób może przetrwać. Profesor zwrócił uwagę na zmiany, jakie zachodzą na Wyspie Wielkanocnej, i na ich historyczne uwarunkowania, m. in. wyjaśnił przyczynę wrogości tubylców wobec cudzoziemców. Jakkolwiek dowiedzieliśmy się też, ilu Polaków mieszka na wyspie… Zadaniem polskiej misji badawczej na Wyspie Wielkanocnej jest nie tylko odkrycie jej dla świata, ale też odkrycie jej dla samych mieszkańców wyspy. Przywrócenie im ich własnej przeszłości, mitologii, osiągnięć cywilizacyjnych, umocnienie owej mana.
Na zakończenie zaprezentowano publikację będącą efektem badań: The Caves of Easter Island. Underground World of Rapa Nui, Las Cuevas de Isla de Pascua. El Mundo Subterráneo de Rapa Nui, Kraków 2009.
Kolejnym celem autorów jest zebranie funduszy na polskojęzyczne wydanie dzieła. Warto dodać, że książka posiada nie tylko opisy, plany, genezę powstania i sposób użytkowania 315 jaskiń, ale także bibliografię dostępnych na świecie opracowań dotyczących wyspy. Jest to rzecz niespotykana na świecie zarówno ze względu na podjętą tematykę, jak również na profesjonalizm i wszechstronność przeprowadzonych analiz.
Podczas konferencji można było podziwiać wystawę fotograficzno-etnograficzną autorstwa prof. Zdzisława J. Ryna: „Rapa Nui bez tajemnic”, jak również dodatkowe zdjęcia wyświetlane w czasie referatów.
Z niecierpliwością będziemy oczekiwać na publikację materiałów pokonferencyjnych i gratulujemy organizatorom tak ciekawego spotkania!